[Verschenen in Vredesspiraal 2014/1]
Afgelopen oktober verdronken honderden migranten voor de kust van Lampedusa toen hun boot in brand vloog en zonk. Daarop barstte in Europa een discussie los over hoe zulke rampen in de toekomst te voorkomen. Nationale overheden en de Europese Unie hamerden vooral op meer grensbewaking. Vanuit mensenrechtenorganisaties is hierop felle kritiek te horen. Zij zien de toenemende grensbewaking, en de militarisering daarvan, juist als een van de oorzaken van het stijgend aantal doden aan de Europese zuidgrens.
Migrantenkerkhof Middellandse Zee
Hoewel veel slachtoffers onbekend en naamloos blijven, schatten diverse NGO’s dat het totaal aantal migranten dat is omgekomen bij pogingen Europa te bereiken via de Middellandse Zee inmiddels is opgelopen tot zo’n 20000. Er lijkt bovendien een stijgende trend in te zitten, met name de laatste jaren lopen de aantallen slachtoffers op.
Kort voor de ramp voor de kust van Lampedusa verdronken dertien migranten voor de kust van Sicilië. Nog geen twee weken later kwamen tenminste 34 migranten om toen hun boot kapseizde op zo’n 100 kilometer van Lampedusa. In dezelfde week lieten twaalf migranten het leven toen hun boot al vlakbij de Egyptische kust zonk. Sindsdien zijn er nog vele incidenten geweest, waarbij mensen omkwamen of op het nippertje van wankele bootjes of uit zee gered konden worden.
EU: meer grenscontroles, meer militaire middelen
De reacties vanuit de Europese Commissie en diverse nationale overheden van EU-lidstaten op de ramp bij Lampedusa waren, hoewel niet onverwacht, teleurstellend en inadequaat. Van alle kanten pleitte men voor meer controles en surveillances in het Middellandse Zeegebied. Een beleidslijn die half december bevestigd werd met het aannemen van een hele reeks nieuwe anti-immigratiemaatregelen door de Europese Raad. De versterking van Frontex en het opstarten van Eurosur staan hierbij centraal.
Frontex
Frontex is het sinds 2005 actieve grensbewakingsagentschap van de Europese Unie. Het voert ondermeer surveillance- en bewakingsoperaties in de Middellandse Zee uit, waarbij personeel en materieel geleverd wordt door diverse EU-lidstaten. De door Frontex gecoördineerde missies krijgen een steeds militaristischer karakter.
Na de ramp bij Lampedusa besloot Europees Commissaris Cecilia Malmström het budget voor Frontex fors te verhogen. Staatssecretaris Teeven van Veiligheid en Justitie, die het migratiebeleid in zijn portefeuille heeft, gaf na de ramp bij Lampedusa aan dat de regering bereid is meer schepen, vliegtuigen en personeel ter beschikking te stellen aan Frontex.
Nederland neemt nu al regelmatig met schepen en personeel deel aan Frontex-operaties. De Marechaussee heeft een speciale eenheid van 200 medewerkers, die in Frontex-verband, als onderdeel van zogenaamde European Border Guard Teams, als grenswachten kunnen worden ingezet aan landsgrenzen en op luchthavens.
Eurosur
Eurosur voorziet in het uitwisselen van ‘real time’ beelden en data tussen EU-lidstaten en Frontex. De informatie wordt verzameld door middel van surveillances in het Middellandse Zeegebied, waarbij drones, marineschepen en satellieten ingezet worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat vanuit de militaire industrie flink gelobbyed is om Eurosur van de grond te krijgen.
Na de ramp op Lampedusa waren voorstanders van Eurosur er als de kippen bij om dit initiatief neer te zetten als dé oplossing om in nood gekomen migranten te redden. Een goedkoop verkooppraatje, dat helaas veel navolging vond. Het Europees Parlement stemde met grote meerderheid in met operationele regels die het in december in werking stellen van Eurosur mogelijk maakten. De primaire taak van Eurosur is en blijft het stoppen en terugsturen van migranten die de Europese Unie proberen binnen te komen.
Militaire industrie profiteert
De militaire industrie ziet grensbeveiliging als een belangrijke groeimarkt, zeker sinds de economische crisis leidde tot meer onzekerheid op de traditionele militaire wapenmarkt. Wereldwijd wist bijvoorbeeld de Europese wapengigant EADS, met het hoofdkantoor in Leiden, een aantal miljardenopdrachten op dit gebied binnen te halen.
In 2011 kreeg Frontex van het Europees Parlement groen licht zelf materieel aan te gaan schaffen. Tot nu toe heeft dit niet tot grote aankopen geleid, maar Frontex heeft bijvoorbeeld wel een uitgesproken interesse in de inzet van drones (onbemensde vliegtuigen) getoond. Verschillende wapenfabrikanten mochten, tegen een vergoeding van 30000 euro, hun drones komen demonstreren. Daarnaast kocht Frontex surveillance-capaciteit in om data over migratie aan de Grieks-Turkse grens te vergaren. Voor 2014 staat een nieuwe soortgelijke aanbesteding op de rol.
Vooralsnog is op Europees vlak echter vooral onderzoeksgeld van belang. In het kader van het EU-onderzoeksprogramma Framework Program 7 voerde een brede waaier aan consortia, vaak een samenwerking tussen bedrijven uit de militaire en security-industrie en onderzoeksinstituten, vele projecten gericht op grensbewaking uit. Een flink aantal hiervan waren gelieerd aan de ontwikkeling van Eurosur en/of het werk van Frontex.
In december werd het nieuwe onderzoeksprogramma ‘Horizon2020’ gelanceerd, waar onderzoek en ontwikkeling op het gebied van veiligheid ook weer deel van uitmaakt. In de eerste twee jaar staan onder meer projecten aangaande de inzet van radars voor surveillance aan kustgrenzen en het gebruik van optioneel bemensde vliegtuigen voor maritieme surveillance op stapel.
De Europese Commissie liet daarnaast eerder al weten dat “Eurosur wordt beschouwd als een proces dat nooit zal stoppen, dat altijd verder verbeterd zal worden.” De verdere militarisering van de Europese grensbewaking zal dus ook in de toekomst een bron van winst voor de militaire industrie blijven.
Felle kritiek
De roep om meer grensbewaking in reactie op de ramp bij Lampedusa kon op felle kritiek vanuit mensenrechtenorganisaties, progressieve Europarlementariërs, migratieactivisten en vluchtelingenondersteuners rekenen.
Hein de Haas, mede-directeur van het International Migration Institute van de Universiteit van Oxford, verwoorde de kern van de gedeelde kritiek op de door de EU voorgestane aanpak: “Het zijn namelijk precies de toegenomen grenscontroles die de migranten dwingen gevaarlijker routes te nemen en die hen steeds afhankelijker hebben gemaakt van de mensensmokkelaars om de grens over te raken.” Hij noemt het “het echte schandaal” dat “overheden en migratieagentschappen zoals Frontex schaamteloos misbruik maken van tragedies zoals de ramp voor de kust van Lampedusa om nog meer geld te investeren in ‘de strijd tegen de illegale migratie’. Hierdoor zal ook in Europa de afhankelijkheid van de mensensmokkel alleen maar vergroten, vluchtelingen zullen de toegang tot bescherming ontzegd worden en het dodental aan de grenzen zal nog verder oplopen.”
De Ierse Europarlementariër Paul Murphy sloot hierbij aan in het debat over Eurosur: “Het gaat om de verdere militarisering van de Europese grenzen, met stevige participatie van wapenproducenten.” Hij voegde eraan toe: “We moeten breken met het racistische migratiebeleid in Europa. Er is een alternatief nodig voor de ellende van kapitalisme en oorlog, die miljoenen dwingt hun huizen te verlaten en hun levens te riskeren tijdens de zoektocht naar een beter leven.”
Mark Akkerman
– Campagne tegen Wapenhandel
