Vredesmagazine september 2008
Mark Akkerman
“Aan de buitengrenzen van de Europese Unie vindt een ware humanitaire tragedie plaats”, aldus VVD-Europarlementariër Jeanine Hennis-Plasschaert. Zij doelt op het lot van de vluchtelingen die vanuit Noord- en West-Afrika proberen Europa te bereiken via een risicovolle overtocht over zee. Jaarlijks vinden hierbij honderden mensen de dood. Talloze anderen zien hun wanhoopspoging gestuit door grenscontroles, waarna ze opgesloten of teruggestuurd worden.
Deze controles worden zowel uitgevoerd door Europese landen, verenigt in het EU-agentschap Frontex, als door Afrikaanse marines. Nederland levert een militaire bijdrage aan de Frontex-operaties. Daarnaast heeft scheepswerf De Schelde recentelijk een contract met de Marokkaanse marine gesloten voor de levering van drie fregatten. Het is niet uitgesloten dat deze ook voor grensbewaking ingezet gaan worden.
Risicovolle overtochten
Het International Centre for Migration Policy Development schat het totale aantal migranten dat jaarlijks de overtocht van Afrika naar Europa via zee waagt op 100.000 tot 120.000 mensen. Grote groepen worden op kleine, wankele bootjes samengepropt. Het gaat dan ook vaak mis. Jaarlijks vallen er vele doden door verdrinking of door honger en dorst. Ondanks de grote risico’s zien veel mensen een vlucht naar Europa als enige uitweg uit een wanhopige situatie. “Voor hen is het als Russisch roulette: ik kom aan of ik sterf”, zegt een medewerker van de Rode Halve Maan in Mauretanië.
Door toenemende grensbewaking in Noord-Afrikaanse landen, onder druk van de Europese Unie, verschuift het vertrekpunt voor een oversteek via zee voor veel vluchtelingen naar zuidelijker landen. De te reizen afstanden worden daarmee groter, evenals de risico’s.
Grensbewaking
De buitengrenzen van de Europese Unie worden steeds strenger bewaakt om het binnenkomen van niet-Westerse migranten te voorkomen. Zo wordt door middel van patrouilles in de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan getracht de grens tussen Europa en Afrika zo gesloten mogelijk te houden.
De coördinatie van de grensbewaking vanuit de Europese kant wordt gevoerd door het agentschap Frontex, opgericht in 2004. Het agentschap beschikt over eigen patrouille-eenheden, samengesteld uit materiële en personele bijdragen van EU-lidstaten.
Nederland levert personeel van de Marechaussee en de Zeehavenpolitie, dat ingezet wordt binnen zogenaamde Rapid Border Intervention Teams (RABITS), speciale grensbewakingseenheden. Voor het tweede halfjaar van 2008 zijn ook een fregat en een helikopter ter beschikking van Frontex gesteld, volgens een in maart door minister Hirsch Ballin van Justitie getekend Memorandum of Understanding. De voormalig commandant van de Marechaussee, luitenant-generaal Minze Beuving, is sinds 2005 bestuursvoorzitter van Frontex.
Opmerkelijk is dat Nederland bedongen heeft dat vluchtelingen altijd worden overgedragen aan het land in wiens wateren ze zijn opgepikt en dat ze geen recht hebben om asiel aan te vragen in Nederland, wat normaal gesproken wel het geval zou zijn op het moment dat ze zich op een Nederlands schip bevinden. Het overdragen van vluchtelingen aan Marokko betekent het overleveren aan het bepaald niet zachtzinnige, en juridische onrechtmatige, optreden van de Marokkaanse autoriteiten.
Frontex werkt vooral samen met Noord-Afrikaanse landen. Die samenwerking draagt een nogal dwingend karakter door de zware druk die van Europese zijde hiertoe is uitgeoefend. Zo heeft Spanje Marokko jarenlang in harde bewoordingen beschuldigd van het onvoldoende optreden tegen illegale migratie.
Ook worden militaire middelen, ondermeer bedoeld voor grenscontroles, en financiering voor detentiecentra verstrekt aan deze landen. Die fungeren daarmee als vooruitgeschoven grensposten van ‘Fort Europa’. Met het hierboven genoemde verschuiven van de vertrekpunten van immigratie schuift deze grenspostfunctie mee naar zuidelijker gelegen landen.
Inzet van fregatten
De grensbewaking op de Middellandse Zee krijgt steeds meer een (para)militair karakter., bijvoorbeeld door een toename van de inzet van nationale marines en hun schepen. Hoewel fregatten gezien hun grootte en bewapening niet de eerste keus lijken voor grensbewaking op zee, worden ze in dit kader wel degelijk ingezet voor het onderscheppen van vluchtelingen.
Soms gaat het hierbij om fregatten die voor een ander doel rondvaren en daarbij op bootjes vluchtelingen stuiten. Zo haalde in september 2003 een Nederlandse fregat een boot met 36 vluchtelingen, onderweg van Marokko naar Spanje, uit de Middellandse Zee.
Zoals hierboven al beschreven levert Nederland echter ook een fregat aan Frontex, dus specifiek voor grensbewaking. Eerder zetten bijvoorbeeld Portugal, Italië en Spanje hiervoor al fregatten in.
Twee NAVO Standing Naval Forces, bestaande uit fregatten, in de Middellandse Zee, houden naast hun hoofdtaak, patrouilles in het kader van terrorismebestrijding, ook migratie over zee in de gaten en proberen deze tegen te gaan. “Activiteiten van de NAVO op de Middellandse Zee leveren waardevolle steun aan het werk van Frontex”, aldus de Raad van de WEU.
Het is vooralsnog onduidelijk of de fregatten die De Schelde aan Marokko wil leveren ook voor grensbewaking gaan worden ingezet. Thales levert de radar voor deze schepen, maar dit is niet het type dat speciaal bedoeld is voor het opsporen van kleine bootjes.
Mensenrechtenschendingen
Internationale hulp- en mensenrechtenorganisaties uiten al jarenlang felle kritiek op zowel de Frontex-operaties als het optreden van de Marokkaanse overheid tegen vluchtelingen. Ook Marokkaanse organisaties in Nederland keerden zich tegen de omgang van de Marokkaanse autoriteiten met vluchtelingen.
Nicola Duckworth van Amnesty International: “De autoriteiten van Spanje en Marokko gebruiken niet alleen excessieve dwang om migranten en asielzoekers gedwongen terug te sturen, in veel gevallen worden ze direct uitgewezen en in grote getalen teruggestuurd naar landen waar ze het risico lopen gemarteld of op andere manieren slecht behandeld te worden. […] Door hen uit te wijzen hebben beide landen hun nationale en internationale verplichtingen jegens migranten en asielzoekers geschonden.”
Ook het UNHCR komt tot de conclusie dat bij het tegenhouden en terugsturen van vluchtelingen in de West-Afrikaanse wateren niet gehandeld wordt conform internationaal vluchtelingenrecht.
De verantwoordelijkheid voor de slechte behandeling van vluchtelingen aan de grens tussen Europa en Afrika kan echter niet alleen worden afgeschoven op grenslanden als Spanje en Marokko. Via Frontex en gezamenlijk beleid is de hele EU hiervoor medeverantwoordelijk.
Thomas Spijkerboer, hoogleraar migratierecht aan de Vrije Universiteit Amsterdam: “Voor het optreden van Spaanse grenswachten is Nederland in politieke zin rechtstreeks verantwoordelijk. Het zijn onze grenzen die daar bewaakt worden, en als daarbij gemarteld wordt dan is dat ook onze zaak. Dat geldt eveneens voor het nog veel grovere optreden van de Marokkaanse diensten. Het is staand beleid om buurlanden van de Europese Unie steeds meer het vuile werk van onze grensbewaking te laten opknappen, en dan kunnen we onze handen niet wassen in onschuld.”
De Marokkaanse mensenrechtenorganisatie ABCDS uit soortgelijke kritiek. Het houdt de Europese regeringen medeverantwoordelijk voor het Marokkaanse optreden tegen vluchtelingen en de mensenrechtenschendingen die hierbij gepleegd worden.
Motieven voor migratie
Het EU-beleid is eenzijdig gericht op tegenhouden van vluchtelingen. Voor de redenen waarom mensen de gevaarlijke overtocht ondernemen is nauwelijks aandacht. Ondertussen ligt er wel een grote verantwoordelijkheid voor de slechte levenssituatie in Afrikaanse landen bij Europese en andere westerse landen.
Het Europees Parlement is een van de weinige politieke fora waar enige kritiek te bespeuren is. Opmerkelijk genoeg is deze afkomstig vanuit het hele politieke spectrum. Zo zei VVD-Europarlementariër Jeanine Hennis-Plasschaert: “Gekeken moet worden naar de redenen waarom de migranten massaal hun land verlaten. Het volstaat niet om een cordon van schepen te leggen rond het Afrikaanse continent. Wat nodig is, is een integraal plan voor armoedebestrijding en werkgelegenheid.”
Geen fregatten leveren
Marokko fungeert in de praktijk als een vooruitgeschoven grenspost voor de Europese Unie. Zowel bij het daadwerkelijk tegenhouden van vluchtelingen als in de daaropvolgende behandeling van deze mensen, worden op grote schaal mensenrechten geschonden.
De drie fregatten die De Schelde aan Marokko wil leveren zijn primair bedoeld om de Marokkaanse marine ‘NATO-compatible’ te maken, met andere woorden de maritieme technologie aan te laten sluiten op die van de NAVO. Zo kan Marokko mee gaan doen aan de ’terrorismebestrijding’ in de Middellandse Zee. Maar het is zeker niet uitgesloten dat deze fregatten ook een rol gaan spelen bij de omstreden grensbewaking. Zolang geen garanties geleverd worden dat dit niet het geval zal zijn, is dit voldoende reden om een vergunning voor de export van deze fregatten te weigeren.
Daarnaast moeten de dubieuze praktijken van Frontex onder de loep genomen worden en de Nederlandse bijdrage hieraan worden stopgezet. Wat nodig is, is inzet om de redenen voor migratie weg te nemen en een welkom voor vluchtelingen die ‘Fort Europa’ weten te bereiken.
Zie ook de factsheet over de levering van fregatten aan Marokko op deze website onder publicaties/factsheets
Verder lezen:
Frontex: http://frontex.europa.eu
Artsen zonder Grenzen, Violence and immigration – Report on illegal sub-Saharan immigrants in Morocco:
https://www.aerzte-ohne-grenzen.de/obj/_scripts/msf_download_pdf.php?id=2389&filename=09-05-Bericht-Marokko-Immigranten.pdfAmnesty International, Spain and Morocco: Failure to protect the rights of migrants – Ceuta and Melilla one year on
http://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR41/009/2006/en/dom-EUR410092006en.pdf
