[Dit artikel verscheen in VredesMagazine 2015/1 en in ProcesNieuws 2015/1, een ingekorte versie verscheen in ZOZ 2015/1]
Het Midden-Oosten staat in brand. Gewapende conflicten, mensenrechtenschendingen en binnenlandse repressie zijn aan de orde van de dag. Beelden van geweld en vluchtelingen vullen tv- en computerschermen. Er is echter een economische sector die bij al deze humanitaire tragedies de kassa al hoort rinkelen: de wapenindustrie.
De Nederlandse wapenindustie heeft een “versterkte belangstelling voor het Midden-Oosten”, aldus de NIDV, de koepelorganisatie voor deze industrie. De overheid speelt daar grif op in. In februari 2015 gaat een economische missie voor de defensie- en veiligheidsindustrie naar de Verenigde Arabische Emiraten (VAE). Onder leiding van minister Hennis van Defensie staan diverse bedrijven op de enorme wapenbeurs IDEX in Abu Dhabi. Daar komen alle dictatoriale regimes uit de regio grootschalig nieuwe wapens kopen. Stop Wapenhandel voert actie tegen deze wapenpromotie in het kruidvat Midden-Oosten.
Wapenhandel Midden-Oosten en Noord-Afrika
Het Midden-Oosten en Noord-Afrika zijn een belangrijke afzetmarkt voor wapens. Saudi-Arabië, Turkije, Israël, de VAE en Algerije behoren volgens het Zweedse onderzoeksinstituut SIPRI tot de 25 landen met de hoogste militaire uitgaven ter wereld. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, betrokken bij de organisatie van de wapenhandelsmissie schrijft: “Volgens het Jane’s Annual Defence Budgets Review zijn 5 van de 10 meest snelgroeiende markten in de defensie-industrie Golfstaten. Het defensiebudget van de regio als geheel neemt per jaar met circa 12 % toe.”
De lidstaten van de Europese Unie verstrekten in 2012 voor 9,7 miljard euro wapenexportvergunningen naar het Midden-Oosten, een stijging van 22% ten opzichte van 2011, het jaar van de Arabische Lente. De Nederlandse wapenexport naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika bedroeg over de periode 2004-2013 1,26 miljard euro. Dat is 12,4% van de totale wapenexport, en 26,6% van de export naar niet-NAVO-landen.
In het jaar van de Arabische Lente, 2011, lag de uitvoer van Nederlandse wapens naar de regio stevig onder vuur, nadat gebleken was dat in Bahrein en Egypte door de Nederlandse krijgsmacht afgestoten pantservoertuigen ingezet waren om burgeropstanden neer te slaan. De regering beloofde toen, onder druk van Kamer en publieke opinie, een strenger beleid te gaan voeren. Dat werd maar kort volgehouden: in 2011 werd slechts voor 8,6 miljoen euro aan wapenexportvergunningen naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika toegekend. In 2012 en 2013 ging het al om meer dan 100 miljoen euro per jaar.
2013: wapens voor mensenrechtenschenders Egypte en Saoedi-Arabië
In 2013 werden door de regering vergunningen verleend voor militaire exporten naar Egypte (t.w.v. €6,54 miljoen) en Saoedi-Arabië (t.w.v. €1,81 miljoen). Wel werden juist voor deze twee landen ook enkele vergunningen geweigerd, en met reden: in beide landen is het met de mensenrechten uitermate beroerd gesteld. Human Rights Watch noemt de systematische en grootschalige moord op minstens 1150 demonstranten door Egyptische veiligheidstroepen in juli en augustus 2013 een misdaad tegen de menselijkheid.
In Saoedi-Arabië zijn tussen 1985 en 2013 meer dan 2000 mensen ter dood gebracht, waaronder minderjarigen. Doodstraf vindt meestal plaats door onthoofding, IS heeft het van geen vreemde. Vaak gebeurt dit publiekelijk op een plein. De Saudische blogger Badawi, die steun aan de extremistische politieke islam in zijn land aan de kaak stelde, werd veroordeeld tot duizend zweepslagen en 10 jaar gevangenis.
Eerdere wapenleveranties
Met de genoemde wapenleveranties aan Saoedi-Arabië en Egypte laat de regering zien niets geleerd te hebben van eerdere fouten. De inzet in 2011 van door Nederland aan Bahrein en Egypte geleverde pantservoertuigen was een dieptepunt. Helaas niet het enige. Jarenlang kon de Nederlandse militaire industrie zonder problemen wapens exporteren naar Turkije, ondanks de grove militaire inzet tegen de Koerden. Ook het dictatoriaal geregeerde Jemen was, totdat het met een echte burgeroorlog te kampen kreeg, een graag geziene klant.
Jordanië is dat nog steeds. Het land heeft een autocratisch regime, dat zich schuldig maakt aan mensenrechtenschendingen, waaronder martelingen van gedetineerden en gewelddadig optreden tegen demonstraties. Jordanië fungeert daarnaast als doorvoerland voor de bewapening van Syrische rebellen. Desondanks is het een grootafnemer van afgestoten materieel van de Nederlandse krijgsmacht. De afgelopen jaren ging het met name om vliegtuigen, pantservoertuigen en houwitsers. Vanuit de Tweede Kamer geuite bezwaren tegen de export naar Jordanië worden door de regering allemaal weggewoven.
Ook leveranties aan Qatar en de VAE zijn volgens de regering geen enkel probleem. Beide landen hebben autoritaire regimes en er is sprake van repressie tegen politieke oppositie. Qatar steunt radicaal-islamistische rebellen in de burgeroorlog in Syrië, terwijl de VAE volgens de VS samen met Egypte verantwoordelijk zijn voor luchtaanvallen op Libië tijdens de zomer van 2014.
Nog verder teruggaand in de tijd mogen we niet vergeten dat vanuit Nederland, in eerste instantie legaal, grondstoffen voor de chemische wapens die Irak in de jaren ’80 van de vorige eeuw inzette tegen de Koerden en in de oorlog met Iran, werden geleverd. Toenmalig staatssecretaris van Economische Zaken, Frits Bolkestein, deed er alles aan om restricties op zulke exporten tegen te gaan.
Wapenhandelsmissie
Dit weerhoudt de regering er echter niet van om op dezelfde voet door te gaan. De Nederlandse wapenindustrie toont, niet zo verwonderlijk, grote interesse in de groeimarkt Midden-Oosten en de regering biedt de helpende hand. De afgelopen jaren kreeg dit al vorm in de deelname van militaire bedrijven aan handelsmissies naar Turkije en Qatar.
Een volledig opgetuigde economische missie, speciaal voor de wapenindustrie, is echter een zeldzaamheid. Van 22 tot en met 26 februari gaan minimaal 15 bedrijven uit de defensie- en veiligheidssector onder leiding van minister Hennis van Defensie naar de VAE. Deelname aan wapenbeurs IDEX staat centraal, maar de handelsdelegatie biedt de deelnemende bedrijven meer mogelijkheden, zoals deelname aan netwerkbijeenkomsten en bedrijfspresentaties en een bezoek aan Damen Shipyards in Sharjah.
De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland organiseert de wapenhandelsmissie, in samenwerking met de ministeries van Buitenlandse Zaken, Economische Zaken en Defensie, brancheorganisaties NIDV en NAG en de ambassade in Abu Dhabi.
IDEX
De International Defence Exhibition & Conference (IDEX) is de grootste wapenbeurs van het Midden-Oosten, en een van de grootste ter wereld. In 2015 worden ruim 80.000 bezoekers verwacht van over de hele wereld, met een nadruk op officiële vertegenwoordigers van landen uit het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Azië. Gastheer is de krijgsmacht van de VAE, die ook elke keer voor miljarden dollars aan nieuwe wapencontracten sluit tijdens de beurs.
Nederlandse deelname
Bij elke editie zijn ook Nederlandse bedrijven aanwezig op de beurs, al is er niet eerder sprake geweest van zo’n zwaar opgezette delegatie als in februari 2015. De laatste keer, in 2013, waren er onder de ruim 1.100 standhouders zeven Nederlandse bedrijven vertegenwoordigd, waaronder Damen, TenCate, Thales Netherlands en TNO. Ook de formeel in Nederland gevestigde Europese wapengigant Airbus Group (voorheen bekend als EADS) nam deel aan de IDEX. Een kleine Nederlandse delegatie, onder leiding van Lex Henrichs (hoofd van de Defensie Materieel Organisatie), bracht een bezoek aan de beurs, net als 149 andere officiële delegaties.
In februari 2011, toen de volksopstanden in het kader van de ‘Arabische Lente’ in volle gang waren, namen vijf Nederlandse bedrijven deel. Kritische vragen van SP-Kamerleden hierover werden door toenmalig minister Rosenthal van Buitenlandse Zaken afgewimpeld: “Het is niet de taak van de overheid om te voorkomen dat bedrijven deelnemen aan internationale tentoonstellingen, waarmee zij menen nieuwe markten te kunnen aanboren voor hun producten.”
Dat jaar was niet de eerste keer dat de IDEX plaatsvond tegen de achtergrond van een bijzondere regionale situatie. In 2003 waren de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk op hoog niveau op de beurs vertegenwoordigd. terwijl hun militairen een paar honderd kilometer verderop Irak in puin schoten met wapens van op de beurs aanwezige bedrijven. Nederland was toen aanwezig met tien bedrijven, ondersteund door de ministeries van Economische Zaken en van Defensie.
Nederlandse bedrijven
Op het moment van schrijven is nog niet bekend welke Nederlandse bedrijven aan de wapenhandelsmissie mee zullen doen. Van een aantal bedrijven is wel bekend dat zij op de IDEX zullen staan. Het Nederlandse paviljoen op die wapenbeurs staat in een hoek naast wapenbedrijven uit Rusland, die momenteel door de EU geboycot worden.
Scheepsbouwer Damen Schelde heeft al een voet aan de grond in de regio met werven in de VAE (Sharjah) en Qatar. De marines van Jemen, Marokko en Oman zijn klant. Recent werd aan de laatste een groot vlaggen- en trainingsschip overgedragen: het zeilschip ‘Shahab Oman II’. Ook Imtech Marine heeft een vestiging in de VAE. Het bedrijf leverde eerder onderdelen voor marineschepen van Oman en Turkije.
Verder zijn er twee bedrijven die zich sterk richten op beveiliging en bepantsering, DSM Dyneema en TenCate. TenCate gebruikte de IDEX in 2009 om het nieuwe product Armourtex BM, voor bepantsering van voertuigen, te presenteren. In het bijbehorende persbericht werden de oorlogen in Irak en Afghanistan eufemistisch betiteld als “militaire vredeshandhavende operaties”. Het bedrijf ziet ook steeds meer brood in export naar het Midden-Oosten; eind 2012 opende het een verkoopkantoor in de VAE. Het levert zijn producten ook aan de Special Forces van de VS, de meest gewelddadige en minst gecontroleerde eenheden van het Amerikaanse leger.
Airbus Group en Thales, grote Europese wapenbedrijven met Nederlandse connecties, zijn eveneens standhouders bij de IDEX. Beide bedrijven behoren tot de tien grootste wapenproducenten ter wereld en leveren aan talloze landen, ook in het Midden-Oosten. Thales Nederland haalde tijdens de IDEX 2009 een order ter waarde van ongeveer 130 miljoen euro binnen voor de levering van een digitaal intercomsysteem dat ingebouwd werd in Franse tanks voor de krijgsmacht van de VAE. En in 2012 sloot het contracten van 40 miljoen euro met de Qatarese marine voor de levering van radar en ‘command, control and communication’ (C3) systemen en van ruim 20 miljoen euro voor de levering van C3-systemen aan de marine van Algerije. Ook Saoedische tanks zijn uitgerust met door Thales Netherlands geleverde communicatieapparatuur.
Airbus valt met het opzetten van een grensbewakingssysteem langs de hele grens van Saudi-Arabië, een contract waar naar verluidt ruim twee miljard euro mee is gemoeid. Ook levert het optische apparatuur voor tanks en houwitsers voor gebruikers in het Midden-Oosten. Het bedrijf ziet het Midden-Oosten en Noord-Afrika als een belangrijke groeimarkt en heeft vertegenwoordigingen in de VAE, Saudi-Arabië, Oman, Qatar en Egypte.
Actie
Stop Wapenhandel vind het uiterst cynisch dat Nederland enerzijds militaire missies naar de regio stuurt (Mali, Turkije, Irak) om militair op te treden in mede door ongecontroleerde wapenhandel ontstane conflicten, en anderzijds in de regio de wapens wil promoten van de Nederlandse defensie-industrie. Nederland moet zich richten op vrede, veiligheid, democratie en rechtvaardigheid. Ook in het Midden-Oosten. Nog meer wapens leveren daar geen bijdrage aan. De regering moet deze missie annuleren en wapenexport naar het Midden-Oosten stoppen.
Stop Wapenhandel voert actie tegen Nederlandse deelname aan de wapenbeurs in Abu Dhabi en is onder meer een handtekeningenactie gestart (zie: www.stopwapenhandel.org). Wil je helpen met acties tegen de wapenindustrie, neem dan contact op met Stop Wapenhandel, 020 6164684 of info@stopwapenhandel.org. Financiele steun is ook zeer welkom, op rekening NL.11.TRIO.0390.407.380 tnv Stop Wapenhandel, Amsterdam.
Mark Akkerman
– Stop Wapenhandel
