Het lijkt misschien vreemd om bij alle schade en slachtoffers die oorlogen aanrichten ook nog te kijken naar lange-termijn milieu- en klimaatschade. Maar de klimaatcrisis is, naast de dreiging van een kernoorlog, de grootste bedreiging voor het voortbestaan van ons leven op deze planeet. Daar moet je niet te lang over nadenken. Daar moet je wat aan doen. Het is een extra reden om naar conflictoplossing met andere dan militaire middelen te zoeken. In juni brengt het Vredesmagazine een dossier uit over klimaat en oorlog. In dit artikel wordt alvast de situatie rond klimaat, wapens en oorlog in kaart gebracht.
Een aantal jaren geleden leek de rol van de krijgsmacht in de klimaatcrisis serieus aandacht te krijgen. Vooral omdat militaire bases wereldwijd last hebben van zware overstromingen, zoetwatertekort, extreme hitte en bosbranden. Omdat militaire activiteiten niet worden gerapporteerd aan het VN-klimaatbureau UNFCC maakten onderzoekers een eigen inschatting en concludeerden dat militaire activiteiten, inclusief wapenproductie, verantwoordelijk zijn voor minimaal 5,5% van de mondiale uitstoot van broeikasgassen. Dit aandeel fluctueert en hangt nauw samen met de militaire inzet. De grootste vervuiling komt door het brandstofslurpende varend, rijdend en vooral vliegend materieel.
Oorlogvoering
In 1991 sprak de wereld zijn afschuw uit over klimaatschade door oorlog, toen het Iraakse leger oliebronnen in brand stak. Inmiddels zijn het Russische en Oekraïense troepen, die wederzijds elkaars brandstofvoorraden proberen te treffen. Klimaatschade door oorlog betreft het gebruik van bommen en raketten, brandstofgebruik door wapensystemen, branden van brandstofopslagplaatsen, gebouwen, bossen en landbouwgrond, en het opruimen en weer opbouwen van de verwoestingen. Naar schatting hebben de eerste 18 maanden van de Russische oorlog in Oekraïne meer klimaatschade opgeleverd dan de jaarlijkse uitstoot van een industrieland als België. Ook hebben onderzoekers de schade van de eerste twee maanden van Israëlische bombardementen op Gaza berekend. Die zijn ongeveer even vervuilend geweest als 75 kolencentrales in een jaar.
Klimaatcrisis is oorlog
Maar de NAVO draait het juist om. Door de klimaatcrisis in militaire concepten te incorporeren wordt de krijgsmacht de aangewezen organisatie om het probleem aan te pakken. Er worden rapporten geschreven over toekomstige ‘klimaatconflicten’ zoals over water en vruchtbare grond, waarbij de conclusie is dat de krijgsmachten van NAVO-lidstaten zich moeten voorbereiden. Voor ‘klimaatveiligheid’ moet er meer worden geïnvesteerd in wapens en krijgsmacht. Een belangrijke taak voor de krijgsmacht zou worden het ‘beheersen van ongecontroleerde migratie’, wat in normale mensentaal betekent: militaire inzet tegen burgervluchtelingen. Daarnaast investeert de NAVO in het nieuwe Arctic Command voor de controle op de wateren rond de smeltende Noordpool, waar kostbare delfstoffen te halen zijn.
Een Greenpeace-medewerkster merkte op dat er “militaire strategie uit de 20ste eeuw wordt ingezet om mensen te beschermen tegen veiligheidsdreigingen uit de 21ste eeuw. Je kan een bosbrand niet neerschieten en je kan een overstroming niet bombarderen.”
Rapportages beloofd, niet gekomen
Omdat landen niet verplicht zijn hun militaire uitstoot te rapporteren doen de meesten dat ook niet. Een groep klimaatonderzoekers heeft een database opgezet om wat zij noemen de militaire emissiekloof per land in beeld te brengen. Uit de database blijkt Nederland een aanzienlijke kloof te hebben.
Defensie heeft de Tweede Kamer toegezegd om jaarlijks verslag te doen van zijn fossiele brandstofgebruik. Defensie, veruit de grootste overheidsgebruiker van fossiele brandstoffen, heeft net als andere ministeries een klimaatdoelstelling. In 2030 moet de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen door de krijgsmacht met 20% verminderd zijn ten opzichte van 2010, en in 2050 met 70%. Om die doelstellingen te halen moet het gebruik natuurlijk gemonitord worden. Een aantal jaren is het brandstofgebruik van de krijgsmacht gerapporteerd in het Defensie Jaarverslag, maar in 2022 ontbrak die rapportage. Het lijkt wel alsof Defensie zijn klimaatdoelstelling voor 2050 toch niet haalbaar acht en er daarom geen serieus punt van maakt. De Tweede Kamer ziet ook geen urgentie. Gevechtskracht heeft prioriteit boven duurzaamheid en veiligheid heeft blijkbaar niets te maken met de klimaatcrisis maar wordt gelijk gesteld aan militaire afschrikking. GroenLinks, klimaatpartij bij uitstek, maakt zich voornamelijk zorgen of de NAVO-norm van 2% BNP voor defensie-uitgaven wel gehaald wordt.
Off the roadmap
In onder meer de Roadmap Energietransitie Operationeel Materieel zijn de plannen beschreven voor minder militair fossiel brandstofgebruik. De krijgsmacht zet vooral in op bijmengen met biobrandstoffen, en hoopt op snelle ontwikkeling van synthetische brandstof. Want de beschikbaarheid van biobrandstoffen is beperkt, onder meer omdat er enorme landoppervlakten voor nodig zijn. Intussen wordt er nog wel geïnvesteerd in fossiele infrastructuur, onder meer in capaciteitsuitbreiding van de ondergrondse NAVO kerosine-pijpleiding door Utrecht, Gelderland en Brabant.
Voor de aanschaf van nieuw materieel is een Afwegingskader Duurzaamheid ontwikkeld. In zogenaamde A-brieven, waarin de krijgsmacht zijn aankoopplannen voorlegt aan de Tweede Kamer, worden duurzaamheidsaspecten beoordeelt in relatie tot functionele en financiële aspecten. Althans, dat is de theorie. Voor een aantal zeer vervuilende recente aankopen is dat in elk geval niet gebeurd.
Nederland koopt in de VS zes extra F-35 gevechtsvliegtuigen (die anderhalf keer meer broeikasgassen uitstoten dan F-16’s), vier extra MQ-9 Reaper drones, en dronebewapening. Die dronebewapening is extra opmerkelijk omdat de eerste vier drones een aantal jaren geleden als verkenningsdrones werden aangeschaft met de stellige verzekering dat ze niet bewapend zouden worden. Nu krijgen de Reapers lasergeleide bommen en Hellfire lucht-grond raketten. Over duurzaamheidskaders spreekt niemand. De vermeende dreiging van Poetin ligt beter in de politieke markt dan de klimaatcrisis. Dat is des te ernstiger omdat wapensystemen die nu worden aangeschaft tot ver na 2050 in gebruik zullen zijn. Het niet halen van klimaatdoelen wordt zo in het materieel ingebouwd.
LC fregatten en kerncentrales
Wat bij de aankoop van Amerikaanse wapens en munitie niet lukte heeft meer kans bij de aanschaf van nieuwe marineschepen, waar van oudsher de Nederlandse industrie een grote rol speelt. Acht nieuwe kleine hulpvaartuigen krijgen de mogelijkheid tot aandrijving op klimaatneutraal geproduceerde methanol. Als dat niet voorhanden is kan worden gevaren op grijze methanol of diesel.
Voor vier nieuwe Luchtverdedigings- en Commandofregatten (LC-fregatten) is het moeilijker. Het grootste deel van de scheepsbrandstof, 26 procent van het totaal van de door Defensie gebruikte brandstof, wordt verbruikt door fregatten, die aanzienlijk groter zijn dan hulpvaartuigen. In de A-brief aan de Kamer beloofd de demissionaire staatssecretaris “waar operationeel mogelijk zullen de LC-fregatten volgens de behoeftestelling voldoen aan huidige en voorziene internationale regelgeving voor milieu, energie en duurzaamheid.” Voldoen aan de regelgeving, best een goed idee. Maar ook: “De schepen zullen geschikt zijn voor synthetische en biologische brandstoffen die op termijn het gebruik van dieselolie vervangen. Het gebruik van een brandstof als methanol is operationeel niet mogelijk, onder andere vanwege de kwetsbaarheid in gevechtsomstandigheden en het grote volume aan brandstof dat het schip zou moeten meenemen. De duurzaamheidsaspecten worden in de B-fase van het project ‘Vervanging LC-fregatten’ verder uitgewerkt.”
Geen methanol voor fregatten dus. Het ministerie en de ‘maritieme maakindustrie’ ontwikkelen nu onder het motto No guts, no Hollands Glorie! de mogelijkheid voor nucleaire voortstuwing. De bedoeling is dat de marine binnen 10 jaar gebruik kan maken van Small Modular Reactors (SMRs) voor integratie aan boord van schepen. Dat zal vast fossiele brandstof schelen. Maar het leidt tot verspreiding van nucleair materiaal. Vooral riskant in gevechtssituaties.
Geld voor klimaatrechtvaardigheid, niet voor wapens
In 2023 heeft de wereld $2,44 biljoen uitgegeven aan wapens en krijgsmachten, een groei van 6,8% ten opzichte van het jaar ervoor. Intussen beweren de rijke industrielanden dat ze geen geld hebben om mee te betalen aan klimaatschade in het mondiale zuiden. In 2015 beloofden deze zogenaamde Annex-II landen op de klimaatconferentie van Parijs om samen jaarlijks $100 miljard in een Klimaatfonds te stoppen voor hulp aan de landen die het minst hebben bijgedragen aan de klimaatcrisis en die geen geld hebben om zich tegen de gevolgen te beschermen. Maar het bedrag is nog altijd niet bij elkaar. Intussen is het militaire budget van de gezamenlijke NAVO-landen in 2024 $1,26 biljoen, voldoende om het Klimaatfonds voor 12 jaar te vullen.
Daarom organiseren vredes- en klimaatgroepen van 21 tot 28 september een internationale actieweek voor vrede en klimaatrechtvaardigheid, onder het motto ‘Divest from War – Invest in Climate Justice’. In Nederland valt dat samen met de vredesweek. In ons land zal onder meer een workshop met activisten en wetenschappers worden georganiseerd. Meer informatie is te vinden op de website climatemilitarism.org
Wendela de Vries
